5. Kullanıcı Deneyimi Araştırmalarına ve Tekniklerine Giriş
Özlü Söz
Düşünmek bilmekten daha ilginçtir;
ama araştırmadan daha ilginç değildir.
Goethe
Kazanımlar
1. Projeye uygun etkili ve doğru araştırma yöntemlerini ve tekniklerini seçer.
2. Projenin kaynaklarına göre araştırmayı yönlendirir.
3. Kullanıcı deneyiminde araştırmanın önemini ve etkisini kavrar.
4. Kullanıcı deneyimini zenginleştirmek için araştırma uygular, yürütür.
5. Araştırma bulgularına göre projenin gidişatına yön verir.
Birlikte Düşünelim
Kullanıcı araştırmaları neden tasarım için çok önemlidir?
İçgörünün öngörüden farkı nedir?
Kullanıcı davranışları ve tutumları tahmin edilebilir mi? Tespit edilebilir mi?
Kullanıcı davranışları tasarımı nasıl şekillendirir?
Veri analizi tasarımı nasıl şekillendirir?
Başlamadan Önce
Ortaya çıkan tasarım çözümü her ne kadar belirli ilkeler ve prensipler doğrultusunda hazırlanmış olsa da daima test edilmelidir. Bu değerlendirme süreçleri fikir aşamasında başlar, fikrin görselleştirilmesinde devam eder. Arayüz tasarımında yoğunlaşır. Yani problemin tanımlanmasından çözülmesine kadar her aşamada yoğun biçimde kullanılır. Araştırma kullanıcı deneyiminin olmazsa olmazıdır. Sürekli ve devinim şekilde devam ettirilmelidir. Her projeye yönelik uygun araştırma yöntemi ve tekniği seçilmelidir. Çünkü her problemin ihtiyacı ve gereksinimleri farklıdır. Kullanıcı tanımlamadan tutunda, ortaya konulan çözümün doğruluna kadar her şey analiz edilmeli ve veri güdümlü olarak ilerlemelidir. Bu bölümde, araştırma yöntemlerinin deneyim tasarımında nasıl uygulandığı ve neler olduğu ele alınmaktadır.
Kullanıcı deneyimi tasarımı veriye dayalı hareket eder. Tasarımcı, çözümü ortaya koymadan önce ihtiyaç duyulan verilerin nerelerden nasıl toplanacağı konusunda araştırma yöntemlerinden ve tekniklerden faydalanmalıdır. Veriler hem tasarıma şekil verir hem de tasarımın çerçevesini, sınırlılıklarını tanımlar. O nedenle tasarımcı, veri güdümlü bir çözüm ortaya koyabilmek için her aşamada araştırmaya ihtiyaç duyar. Kullanıcı deneyimi araştırmaları, kullanıcıların problemlerini ve ihtiyaçlarını keşfetmeye yarar. Ayrıca, ortaya konulacak çözümün kullanıcı tutumlarına uygun olmasını sağlar. Tutum, kullanıcının ne söylediği ile tanımlanabilir. O nedenle araştırmaları iki ana evreye ayırmak doğru olacaktır. Bu evreler sırasıyla: kullanım öncesi kullanıcı araştırmaları ve kullanılabilirlik araştırmalarıdır.
İlk evre; kullanım öncesi araştırmaları kapsar. Kullanıcıların ihtiyaçlarını ve gereksinimlerinin tespit edildiği, acı noktalarının keşfedildiği evredir. Ürünün kendisi bu aşamada yoktur. Olası çözümler ve fikirler vardır. Bunların test edildiği aşamadır. Çözüm önerileri arasında eleme yapılır en doğru çözümü belirlemek için bir dizi araştırma gerçekleştirilir. Bu aşamadaki çalışmalar, nitel araştırmalardır. Araştırmacının öngörüsünü, içgörüye dönüştüren araştırmalardır. Kullanıcıların motivasyonlarını, endişelerini keşfedilerek içgörü tespiti yapılır. Az sayıda kullanıcı ile yapılabilir. Bu evredeki araştırmaların ölçümlemesi ve yorumlaması zordur. Dikkatli ve özenli olarak yapılmalıdır.
İkinci evredeki araştırmalar için çözümün bir hali, bir maketi, modeli veya prototipine ihtiyaç duyulur. Çözümün üzerinde yürütülen aktif araştırmaları içerir. Bu araştırmalar niceldir. Nicel araştırmaların ölçümlenmesi ve analizi istatistiksel metotlarla gerçekleştirilebilir. Nitel araştırmalarda ortaya koyulan üzerine modellenen varsayımlar çözümler test edilebilir. Kullanıcının çözüm ile ilişkisi, yaptıkları ve yapamadıkları değerlendirebilir. Kullanıcı davranışlarını keşfetme ve tanımlama için gereklidir. Davranışlarına göre çözüm üzerinde etkin iyileştirmeler yapılabilir.
Kullanıcı deneyimi araştırmaları ürün yaşam döngüsü boyunca tekrar etmesi gereken çalışmalardır. Tasarım ve geliştirme süreçlerini sürekli besler. Tek bir sefer gerçekleştirilmez. Döngüsel halde tasarım ve geliştirme süreçleri boyunca devam eder. O nedenle hangi amaçla yapıldığı belirlenerek araştırmanın planlanması ve uygulama yol haritasının çıkartılması gerekir. Bu planlamaya göre, araştırmanın yürütülmesi gerekir (Kaya, 2013).
5.1. Kullanıcı Deneyimi Araştırmaları Uygulama Aşamaları
Kullanıcı deneyimi tasarlarken en büyük rehber araştırmalardan elde edilen verilerin değerlendirilmesi olacaktır. Bu noktada analizlerin ve bulguların sağlıklı yorumlanabilmesi için araştırmanın planlı ve sistematik olarak yürütülmesi gerekir. Aşağıdaki aşamalar üzerinden ilerleyerek sağlıklı bir araştırma yürütülebilir.
• Hedeflerin belirlenmesi: Araştırmanın amacı net olarak tanımlanmalı, sürecin sonucunda elde edilmesi beklenen kazanımlar net olarak ortaya konulmalıdır. Hedefleri belirleme sağlıklı bir araştırma için ilk adımı oluşturacaktır. Araştırmanın sonucunda neyi keşfedeceğinizi bilmek süreci hem kolaylaştıracak hem de araştırmacıya motivasyon sağlayacaktır.
• Hipotezlerin tanımlanması: Araştırma öncesi test etmek istediğiniz varsayımlarınızı yazınız. Önermeler temel itibariyle, ön yargılardan, ön kabullerden ve ön bilgilerden şekillenir. Bilimsel araştırma yöntemleriyle ortaya konan önermelerin ne derece doğru ve geçerli olduğu test edilir.
• Uygun yöntemlerin ve tekniklerin seçilmesi: Güçlü ve geçerli bir hipotez sınaması için uygun araştırma yöntemlerinin ve tekniklerinin belirlenmesi gerekir. Bu işlem yapılırken; veri toplanacak alan, katılımcı sayısı, araştırmanın süresi ve bütçesi gibi etkenlere de dikkat etmek gerekmektedir.
Burada kullanılan bütün yöntemler ve teknikler, bilimsel temellidir. Bilimsel araştırma yöntemler ve tekniklerine dayanmaktadır. Tasarımcı kendine göre yöntem veya teknik belirleyemez. Var olan, kabul görmüş yöntem ve tekniklerden hareket edebilir.
5.2. Kullanıcı Deneyimi Araştırma Yöntemleri ve Teknikleri
Kullanıcı deneyimi araştırmalarında yoğun olarak kullanılan yöntemler ve teknikler aşağıda özetlenmiştir. Bu yöntemler ve teknikler, kullanıcının davranışlarını ve tutumlarını keşfetmek için yürütülür (Walliman, 2021). Şekil 28’de yaygın olarak kullanılan araştırma yöntemleri tek bir alan üzerinde ifade edilmiştir.
Şekil 28: Kullanıcı deneyimindeki araştırma yöntemleri (Kaynak: Yazar tarafından derlenmiştir.)
Şimdi bu yöntemlerin bazılarını detaylı olarak inceyelim.
5.2.1. Kullanıcı Mülakatları
Tasarım çözümüne ihtiyaç duyan kitle ile yapılan görüşmeleri kapsayan yöntemdir. Görüşmeler, yüz yüze, telefon üzerinden veya çevrimiçi olabilir. Görüşmenin içeriği, kapsamı, amacı önceden belirlenirse yapılandırılmış bir görüşme olur. Yapılandırılmış görüşmelerde mülakat esnasında sorulacak soruların hepsi önceden hazırlanır (Scheurich, 2014). Amaç belirlenip kapsam ve içeriği kaba taslak hazırlanan görüşmeler yarı yapılandırılmıştır. Sorular genel hatları ile belirlenir. Görüşme esnasında bir bölümü sorulabilir, duruma göre ek sorular sorulabilir veya hazırlanan sorular sorulmayabilir. Yapılandırılmamış görüşmelerde ise her şey spontane ilerler. Duruma ve görüşülen kişiye göre değişkenlik gösterir. Kullanıcılar görüşmelerde ihtiyaçlarını net olarak belirtmeyecek ve büyük ihtimal bilemeyecektir. Araştırmacı bu noktada doğru ve etkili sorular sorarak kullanıcıların ihtiyaçlarını keşfetmeli, gereksinimlerini ortaya çıkarmalıdır. Dolayısıyla, açık uçlu sorularla daima mülakata katılan kullanıcıların aktif olarak konuşması ve beyanda bulunması istenmelidir. Görüşmelerin kayıt altına alınması durumunda, deşifre edilebilir ve görüşme esnasında gözden kaçan hususlar daha sonra değerlendirebilir. Görüşme sonrasında verilen cevaplar derinlemesine incelenebilir ve yorumlanabilir (Sevilla, 1992).
5.2.2. Kullanıcı Anketleri
Kullanıcının davranış şekillerini, tutumlarını keşfetmeye yönelik en yaygın olarak tercih edilen araştırma tekniği ankettir. Çevrimiçi ve basılı yapılabilir. Çevresel faktörlerden etkilenmeden tek başına yanıtladığı için daha öznel yanıtlar verebilir. Özellikle anonim anketlerde, kullanıcılar kaygısız ve makul görünme çabasına girmeden özgür yanıtlar. Kendi tercihlerini, ilgi alanlarını dış etkenlerden etkilenmeden bağımsız olarak açıkça ve rahatça paylaşabilir. Bu da çok daha gerçekçi tespitler elde edilmesini sağlar. İçgörünün tespiti, problemin tanımlanması için oldukça etkili bir yöntemdir.
5.2.3. Odak Grup Çalışmaları
Özel ve kapalı bir araştırma yöntemidir. Olası tasarım çözümünden birebir olarak etkilenecek özel grup bir araya getirilir. Hem birbiriyle etkileşimli olacak şekilde moderatör eşliğinde tartışıp uzlaşmaları hedeflenir. Uzlaşmalardaki ortak kararlar odak grubu çalışmasının en büyük kazanımıdır. Problemin sebepleri ortaya çıkartılır. Böylece tasarım şekillenir. Bu yönüyle anket çalışmaları problemi tanımlamak için “ne” sorusuna yanıt ararken odak grubu çalışmaları problemin sebeplerini tanımlamak için “neden” sorusuna yanıt arar.
5.2.4. Katılımcı Gözlemi
Araştırmacının gözlemlediği topluluğa katılım gösterdiği yöntemdir. Sadece gözlemle değil topluluk içindeki faaliyetlere de katılım gerçekleştirilir. Araştırma konusunda yer alan topluluğun kültürünü, durumunu yakından gözlemleyebilmek için araştırması belirli bir süre topluluğa katılım gösterir. Sosyal bilimlerde sıklıkla kullanılan bir yöntemdir. Bu nitel gözlem metodolojisinde araştırmacı, mümkün olduğunca çok senaryodaki davranışı kaydetmek için kendini katılımcıların günlük faaliyetlerinin içine sokar. Araştırmacılar, çalışma alanına dalmaları sayesinde insanların günlük yaşamlarını gözlemleyebilirler: birbirleriyle olan alışverişleri, resmi ve gayri resmi konuşmaları, alışkanlıkları vb. alanlarda daha içten ve samimi keşifler elde edebilir. Ancak bunun içtenlik dürüst ve tarafsız araştırmacılarla elde edilebileceği unutulmamalıdır. O nedenle sürecin objektif ilerlemesi yöntemin kritik unsurlarının başında gelir. Araştırmacı, nesnel bir uygulama yürütmesi gerektiğini daima göz önünde bulundurarak ilerlemelidir.
5.2.5. Paydaş Analizi
Problemle üretilecek olası çözüm önerilerinden dolaylı veya doğrudan, olumlu ya da olumsuz etkilenecek bütün paydaşlar üzerinde yürütülen çalışmadır. Tasarım çözümüne etki eden bütün paydaşların tespiti, belirlenmesi, görüş ve önerilerinin tespiti kadar çözüme etkisi ve katkılarını da tanımlamak önemlidir. Paydaşların durumunu, fikirlerini toparlamak için anket, mülakat vb. teknikler kullanılabilir.
5.2.6. Saha Çalışması
Problemin var olduğu alan üzerinde yürütülen çalışmalardır. Tasarlanan çözümle kullanıcıların temasının olduğu, etkileşime geçtiği ortamın etkisi ve değeri değerlendirilmelidir. Saha çalışması problemin var olan olduğu alanda yürütüldüğü için çözümün gideceği yönü net olarak belirler. Bunu belirlemek için birçok farklı teknikten destek alınabilir. Anket, mülakat, günlük, kullanım senaryosu analizi yürütülebilir.
5.2.7. Günlük Çalışması
Kullanıcının ortaya konulan çözümü yerine getirmek için yaptığı bütün eylemleri içeren çalışmadır. Kullanıcı birebir kendi tutabilir veya katılımcı gözlem yöntemi ile birleştirilerek araştırmacı tarafından tutulabilir. Problemin tanımlanması ve probleme yönelik ortaya konulan çözümün test edilmesi için kullanılabilir. Kullanıcıların çözüm ile olan etkileşimini görünür kılar. Eğer problem tanımlı değilse, kullanıcının hali hazırda sergilediği ve kendince bulduğu çözümü keşfetmek için güçlü bir yol haritası sağlar. Günlüğe, görevi yerine getirirken ki hisleri, duyguları da not alınır. Kullanıcıda bırakılan izlemini tarif etmesi istenir. Bu izlenim de günlüğe not alınır. Not alma işlemleri tarafsız ve önyargılardan bağımsız olarak gerçekleştirilmelidir.
5.2.8. Gölge Çalışması
Araştırmacı, kullanıcıyı pasif olarak takip eder. Eylemlerini not alır, raporlar. Kapalı gözlem olarak da adlandırılan bu araştırma yönteminde amaç, kullanıcının eylemleri gerçekleştirirken sergilediği performansın keşfi, stresi, duyguları ve durumları gibi tarif edemediği yan unsurlarında görünür kılınması, tespit edilmesidir. Eğer tasarım çözümü bağlamında gölge çalışması gerçekleştiriliyorsa, kullanılabilirlik testleri için de önemli bir boyut olan memnuniyetin keşfedilmesi ve tanımlanmasına olanak sağlanır. Memnuniyetin tarafsız ve bağımsız olarak tespiti için etkili bir yöntemdir.
5.2.9. Kullanım Senaryosu
Tasarım çözümü, kullanım senaryosu haline getirilir. İlgili kullanıcılar üzerinde test edilir. Kullanıcı, kullanım senaryosunda yer alan adımları sırasıyla gerçekleştirirken ki durumu, performansı ölçülür, değerlendirilir. Kullanım senaryosu (use case) iki ana bölümden meydana gelir. Birincisi, diyagram ikincisi ise açıklama. Ana kullanım senaryosu (base use case) sistem içerisinde önerilen en kritik ve değerli senaryoyu içerir. Buna bağlı olarak alternatif senaryo (extend use case) veya destek senaryoları da dahil edilebilir. Bu senaryolar ana kullanım senaryosu olmadan bir şey ifade etmez. Diyagram olarak çizilen kullanım senaryosu, amaç, aktörler, ön koşullar, tetikleyiciler ve son/çıkış koşulları tanımlanarak açıklanır. Kullanım senaryosundaki bu tanımların gücü ve etkisi kullanıcılar ile değerlendirilebilir. Ona göre kullanım senaryoları yenilenebilir.
5.2.10. Kişilik Kartları
Hedeflenen kullanıcıların bir kümesinden meydana gelen bir maske model yaratılabilir. Hedef kullanıcı kitlesinin örnek bir kümesidir. Küme karakterize edilir ve bir modele dönüştürülür. Kişilik özellikleri, davranışları, koşulları net olarak tanımlanır. Böylece hem kim için çözüm üretildiği net olarak görünür kılınır. Hem de çözümün gerçekleştirilmesi için yapılacak kullanılabilirlik testleri için gerekli kullanıcıların vasıfları belirlenmiş olur. Daha doğru ve geçerli kullanıcılarla test yürütülebilir. Ürünün ölçeklenmesi de bu kişilik kartlarının sayılarının artmasıyla gerçekleşir. Böylece ürün farklı kullanıcılarında kabulüne sunulmuş olur.
5.2.11. Bağlamsal Araştırma
Kullanıcının doğal ortamında yapılan araştırmaların bütünüdür. Bunlar aktif görüşmeler, kapalı veya açık gözlemler olabilir. Amaç kullanıcının problemle veya çözümle yüzleştiği doğal ortamındaki tepkilerini etkileşimlerini tespit etmek ve tanımlamaktır. Eğer çözüm ile teması araştırılıyorsa ona göre iyileştirmeler veya geliştirmeler yapılabilir. Kullanıcı deneyimi açısından net olmayan, göz ardı edilen hususların tespitine yönelik veri toplamasını mümkün kılar.
5.2.12. Boylamsal Araştırmalar
Tasarım çözümünün uzun soluklu etkilerini ölçümlemek için yürütülen araştırma yöntemidir. Uzun soluklu belirli aralıklarla gerçekleştirilir. Bu yöntem çözümün sınanmasından, çözümün çalışan ve çalışmayan yanlarının tespitinden ziyade zamansal ilişkisini değerlendirir. Uzun kullanımlarda kullanıcı davranış ve tutumundaki değişimi analiz etmeyi amaçlar.
5.2.13. Etnografi
Derinlemesine ve çok boyutlu olarak veri toplanan bir araştırma yöntemidir. Etnograf, kullanıcının günlük hayatını davranışlarını bulunduğu toplumdaki yerine göre değerlendirir. Davranışlarına olan etkileri çok boyutlu olarak analiz eder. Kullandıkları sözcükler, etkileşim biçimleri, beğendikleri simgeler vb. alanlarda veriler toplayarak kullanıcıyı tanımlamaya gayret eder. Kültürel olguları keşfeder. Kullanıcının hangi durumlarda irrasyonel davrandığını ve bu beklenmedik davranışına sebep olan etkinleri ortaya çıkarır.
5.2.14. Netnografi
Etnografyanın tamamen sanal ortam üzerinde olan yöntemidir. İnternet üzerindeki topluluklardaki kullanıcıların davranışlarını ve bu davranışlara olan dış etkenleri çok boyutlu olarak analiz eder. Özellikle bilgi teknolojilerinin insan davranışlarındaki beklenmedik ve irrasyonel sebepleri ve ardında yatan kültürel öğeleri ortaya çıkarmaya gayret eder.
5.2.15. Kültürel Sonda
Duygusal deneyimin analizi için kullanılan etkili yöntemdir. Duygusal tepkileri, etkileşimleri ve değerleri ortaya çıkarmayı sağlar. Kültürel etki altında kullanıcıların içe dönük, gözle görülmeyen unsurlarını keşfedilir. Tasarım çözümü ile kullanıcı arasındaki duygusal bağı kuvvetlendirir.
5.2.16. Sav Analizi
Kullanılabilirlik bağlamında tasarımın çözümünün analizi için yürütülen çalışmalardır. Yoğun olarak kullanılabilirlik testlerinin odağında ilerler. Kullanıcıdan beklenen hedeflere gidilen yollardaki pozitif ve negatif etkileri ayrı ayrı listelenir ve analiz edilir. Ortaya konulan tasarım çözümlerinin hedefleri kullanıcı deneyimi açısından etkinliği ve verimliliği böylece ölçümlenebilir.
Bölüm Özeti
Bu bölümde, kullanıcı deneyimi tasarımının her aşamasında veri güdümlü bir bakışla hareket edilmesi gerektiği ifade edilmiştir. Araştırma yöntemleri bu bakışı desteklemek için gerekli her şeyi içermektedir. O nedenle detaylı olarak ele alınmalı ve özenle yapılmalıdır. Bilimsel yöntemlerden farkı, daha pragmatik olarak ilerlemesidir. Küçük kullanıcı gruplarıyla gerçekleşebilir, daha eylem ve sonuç odaklıdır. En önemli değer, örüntü yakalamaktır. Örüntüler; benzer niteliklerdeki tekrar eden düzenlerdir. Araştırmada, tekrar eden kullanıcı tutum ve davranışlarına denk gelir. Bu örüntüler üzerinden tasarım çözümleri şekillenmeli, kullanıcının davranışlarını keşfeden bir yaklaşımla ilerlemelidir. Unutulmamalı, araştırmalarla mevcut kullanıcı davranışları keşfedilir çözüm ona göre tasarlanır. Çözüm kullanıcıya yeni bir davranış öğretmemeli veya zorlamamalıdır.
Kaynakça
Scheurich, J. (2014). Research method in the postmodern. Routledge.
Sevilla, C. G. (1992). Research methods. Rex Bookstore, Inc..
Kaya, Z., & Şahin, M. (Eds.). (2013). Araştırma Yöntemleri ve Teknikleri Meslek Yüksek Okulları İçin. Eğitim Yayınevi.
Walliman, N. (2021). Research methods: The basics. Routledge.