5. AÇIK VERİ

Birlikte Düşünelim

1.    Büyük veriyi açık hale neden getirmeliyiz?

2.    Ülkemizde örnek açık veriler nelerdir?

3.    Açık verinin dünyadaki örnekleri ile ülkemizdeki örnekleri arasında nasıl farklar ve benzerlikler vardır?

4.    Hangi konularda açık verilere ulaşım kolaydır? Bunun nedeni ne olabilir?

Başlamadan Önce

Belli alanlarda toplanan ve vatandaşlar ile araştırmacıların kullanımına sunulması amacıyla elde edilen büyük veri kümeleri açık hale getirilir. Bu sebepledir ki, belirli prensipler çerçevesinde veriye erişimi kolaylaştırmayı amaçlayan ve bu sayede ulaşım, sağlık ve haberleşme gibi özellikle son kullanıcıyla etkileşimi yüksek olan sektörler açısından getireceği faydalar da göz önünde bulundurulduğunda, açık veri kavramı büyük önem arz etmektedir. Açık verinin, ücretsiz ve sürekli erişilebilir olması, yeniden kullanılabilir olması, inovasyon odaklı olması gibi prensipleri başta olmak üzere pek çok prensibi gereği üst düzey kalitede veriye erişimi kolaylaştırması sebebiyle vatandaşlar, kamu sektörü ve özel sektör açısından getirileri olacaktır. Özellikle enerji kazanımları ve bilimsel gelişim gibi etkilerinin de olacak olması sebebiyle ekolojik açıdan da faydası olacağı, hayat kurtarıcı çözümler üzerindeki etkisi de göz önünde bulundurulduğunda açık veri politikalarının farklı paydaşlara hizmet edeceği belirtilmelidir. Bu kapsamda, dünyadaki ulaşım, gayrimenkul, sağlık ve hava durumu konularını ilgilendiren örnekler de baz alınarak Türkiye’de, kamu ve özel sektörün katılımıyla açık veriye ilişkin oluşturulacak ekosistemlerin farklı sektörlerin gelişimi için etkili olacağı aşikardır.

5.1. Açık Veriye Giriş

İnsanlığın veri çağı olarak isimlendirdiği dijital dünyanın hızlı bir ilerleme ile yaşantımızın her noktasına sirayet ettiği günümüzde devletler, kurum ve kuruluşlar daha yüksek oranda katma değer içeren hizmetler sunabilmek için veriye dayalı iş modellerini geliştirmektedir.

Büyük veriden ekonomik ve sosyal/kültürel değer yaratmanın en etkili yöntemi veriye erişimin olmasıdır. Bazı veri kümeleri telif hakkı gibi nedenler dolayısıyla istenildiği şekilde kullanılamazken, bazı veri kümeleri ise veriyi işleyecek teknolojik altyapıya uygun yapıda olmamasından kaynaklı olarak kullanılamamasıdır. Bazen de ihtiyaç duyulan veri kümesinin temininin mümkün olmamasıdır. Bu ve benzeri nedenlerden ötürü boyutları üstel olarak artan veri kümelerinin oluşturduğu veri yığınlarını kullanarak basit veya karmaşık problemlere çözüm bulmak her zaman olası olmamaktadır.

Bu türden zorlukları aşma amacıyla ‘açık veri’ (open data) kavramı, tüm dünyada ve ülkemizde veri ekosistemleri içerisinde yer bulmakta ve gittikçe yaygınlaşmaktadır. Bunun sonucunda da açık veri yaklaşımı ile geliştirilen uygulamalar son yıllarda giderek artmaktadır.

“Açık veri, herkesin özgürce ve yeniden kullanabileceği ve yeniden dağıtılabileceği, yalnızca nitelik ve paylaşım gereksinimine tabi olan veridir.”

Açık veri (open data), herhangi bir telif hakkına sahip olmayan, herkes tarafından kullanılabilen, düzenlenebilen ve dağıtılabilen veridir. Veri araştırmacıların odak noktası veriyi bulma, işleme, analiz etme, düzenleme, paylaşma ve görselleştirmektir. Bu amaçlar için kullanılan açık veride kurumların ve devletin şeffaflığı ve katılımı amaçlanır. Açık veri sayesinde kurumlar hem ekonomik hem de sosyal anlamda verimliliklerini artırabilir. Veri herkese açık ve özgürce kullanılabilir olduğunda vatandaşların da farkındalığı artar.

Açık veriler, özellikle de büyük kuruluşlar ile açık hükümet verileri, henüz kullanılmayan, muazzam birer kaynaktır. Pek çok kişi ve kuruluş, görevlerini yerine getirmek için çok çeşitli veri türlerini toplamaktadır. Hem topladığı verilerin miktarı ve merkezciliğinden ötürü, hem de bu verilerinin çoğunun kamuya açık veriler olması ve bu nedenle açık ve diğerlerinin kullanımına sunulması oldukça önemlidir. Açık verilerin değerli olduğu ve örneklerin nasıl kullanılabileceğini önceden tahmin edebileceğimiz birçok alan vardır. Ayrıca kuruluşların kendisi de dâhil olmak üzere açık verilerin kullanılmasından istifade edebilecek birçok farklı grup ve kişi vardır. Aynı zamanda, gelecekte nasıl ve nerede değer yaratılacağını tam olarak tahmin etmek olanaksızdır. Yeniliğin doğası, gelişmelerin genellikle olası olmayan yerlerden geldiğidir.

Şekil 5.1. Büyük veriden açık veriye evrişimi.

Kuruluşların verilerinin değer yarattığı çok sayıda alan vardır:

§ Katılım

§ Kendi kendini güçlendirme

§ Geliştirilmiş veya yeni özel ürünler ve hizmetler

§ İnovasyon/Yenilik

§ Verimliliği artırılmış devlet hizmetleri

§ Şeffaflık ve demokratik kontrol

§ Devlet hizmetlerinin etkililiğinin iyileştirilmesi

§ Politikaların etki ölçümü

§ Birleştirilmiş veri kaynakları ve büyük veri hacimlerindeki modellerden yeni ve anlamlı bilgiler

Şekil 5.2 Büyük ve Açık verinin kazandırdıkları.

Verilerin açık hale getirilmesi sonucu aşağıda belirtilen bazı temel özellikleri bulunmaktadır. Bunlar:

i. Kullanılabilirlik ve Erişim

Veri bir bütün olarak, yeniden üretim maliyetini aşmayacak şekilde, tercihen internet üzerinden indirilebilir ve uygun bir biçimde mevcut olmalıdır.

ii. Tekrar Kullanım ve Yeniden Dağıtım

Veri, diğer veri kümeleri ile karıştırılarak kullanılması dahil olmak üzere, yeniden kullanıma ve yeniden dağıtılmaya izin veren şartlar altında sağlanmalıdır.

iii. Evrensel Katılım

Açık veri ekosistemi veri üreten, yayımlayan ve kullanan paydaşların birlikte çalışabileceği bir ortamdır. Bu ekosistemde yer alan veri, kişilere veya gruplara karşı herhangi bir ayrımcılık yapılmadan herkes için kullanılabilir ve dağıtılabilir olmalıdır.

Veri, aşağıdaki durumları karşıladığında açık veri özelliğini kazanır:

§ Teknik olarak Açıklık: Makineler tarafından okunabilen (machine-readable) standart yapıya uygunluk sağlamalıdır. Bilgisayar uygulamaları tarafından alınabilmeli ve anlamlı bir şekilde işleme tabi tutulabilmelidir.

§ Yasal olarak Açıklık: Açık bir şekilde lisanslanmalıdır. Herhangi bir sınırlama olmaksızın, ticari ya da ticari olmayan kullanım ve tekrar kullanıma izin vermelidir.

5.2. Açık Veri İlkeleri

Açık veri kavramı üzerine farklı kurum ve kuruluşların çalışmaları olduğundan, açık veri ilkelerinin neler olduğu ve içeriklerinin ne şekilde detaylandırılacağına dair literatürde farklı görüşler yer almaktadır. Bu farklı görüşler arasında kabul edilmiş olan ilkeler şunlardır:

a. Ücretsiz ve sürekli erişilebilirlik: Açık veri kapsamına giren bilgiler herhangi bir telif hakkı, patent, erişim alanını daraltan lisanslar veya bunların dışında kalan ama kullanımı kısıtlayan farklı bir unsura tabi olmamalıdır. Bu anlamda açık veri kavramı, erişime sınırsız bir şekilde açık olan veridir. Bu durum, açık verinin kullanımı yaygın cihazlar ve dosya tipleri üzerinden erişime açık olması gerekliliğini de içerir. Aksi takdirde açık verinin erişilebilirliği azalır ve söz konusu veri “açık” olma özelliğini kaybetmeye başlar. Açık veri olarak tanımlanan bilgiler, dileyen herkesin erişimine ücretsiz ve dolayısıyla eşit şekilde açık olmalıdır.

b. Yeniden kullanılabilir ve paylaşılabilirlik: Açık veriler sınırsız kullanım özelliği taşıdıklarından bu verileri edinen kişiler, herhangi bir izne tabi olmaksızın söz konusu bilgileri başkalarıyla paylaşabilir ve yeniden kullanabilir.

c. İnovasyon odaklılık: Sosyal ve ekonomik yönden toplum faydasını amaçlayan açık veriler, toplumsal ve kurumsal yapıların ihtiyaçlarına cevap veren inovatif çözümler sunmalıdır. İnovatif açık veri, tarımsal verimliliğin artırılmasına ilişkin olduğu gibi küresel iklim değişikliğiyle mücadeleye dair bir veri de olabilir, yani birbirinden çok farklı birçok alanlarla ilişki halindedir. Ölçeği de buna bağlı olarak ulusal ya da küresel fayda üzerine olabilir. Açık veri özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarıyla yapılan işbirlikleri yoluyla her iki ölçekte de toplumsal ve ekonomik faydayı en üst düzeyde tutmayı amaçlar.

d. Kapsayıcılık: Açık veriler belli bir konuyla sınırlandırılmayacak şekilde geniş bir alana yayılır. Açık veriler, haritalar, meteorolojik tahminler, yasalar, trafik bilgileri, mali tablolar, ekonomik görünümler, finans sektörüyle ilgili veriler vb. birçok farklı alanı kapsayabilir. Bu kapsayıcılık beraberinde açık verinin çok yönlü olma özelliğini de getirir. Gerçekten üst düzey kalitede ve başka verileri besleyen açık verilerden yararlanılmasının yanı sıra, ortak ve genel geçer bir açık veri politikasıyla hareket edilmesi halinde bu etki katlanarak artabilir. Kapsayıcılık ilkesi, açık verinin daima eksiksiz olması anlamına da gelir.

e. Şeffaflık ve hesap verilebilirlik: Kâr amacı gütmeyen bir yapıya sahip olan açık veriler, kamu kurumlarının şeffaf ve buna bağlı olarak hesap verebilir bir halde olmasında etkilidir. Böylece demokratik altyapıyı güçlendirir, çoğulcu ve katılımcı işleyişe ise genellikle doğrudan katkıda bulunur. Ayrıca, elde edilecek yeni geri bildirimler sayesinde hizmet kalitesi de yükselir. Bütün bu sürecin sağlıklı işleyebilmesi için karar mekanizmalarının doğru şekilde kurulması oldukça önemlidir.

f. Güncellik: Açık verinin değeri, son kullanıcıya ulaşım hızıyla doğru orantılı olarak artar veya azalır. Bu nedenle verinin değerini korumak adına, bu veriden yararlanacak kişilere ve kurumlara, yani toplumsal tabana olabildiğince zamanında ulaşmalıdır.

g. Standartlaşma: Açık veri elde etme sürecinde, bilgiye dönüştürülecek veriler toplanırken açık standartlar belirlenmelidir. Hatta ilk hedef, bu standartların uluslararası normlar kıstas alınarak ortaya konulması olmalıdır. İlgili verinin yayınlanmasında da mevcut protokoller korunup gerekiyorsa geliştirilmeli ve verinin yeniden kullanımı için yeni politikalar oluşturulmalıdır. Açık verilerin standardizasyonunda üretilecek verinin kısa ve uzun vadelerde çeşitli pazarların yararına sunulabilecek potansiyel taşıması, kamu sistemlerine uyumlu olması ve paydaşlarla etkileşime girebilmesi gibi çeşitli hususlar da göz önüne alınmalıdır.

h. İşlenebilirlik: Açık veri aynı zamanda toplumun doğrudan kendisinden edinilmiş ham veri olduğu için işlenebilirliği de yüksek olan veri anlamına gelir. Diğer bir deyişle, her açık veri daha gelişmiş açık verilere bir temel sağlar ki, bu da toplumsal açıdan birikimli ilerlemenin yolunu açar. Bu sebeple açık veriler, analizi teşvik eden ve yeniden kullanılabilecek şekilde sunulan verilerden oluşmalıdır.

5.3. Açık Verinin Faydaları

Açık veri ile çalışmanın hem hükümetler hem özel sektör açısından çok yönlü faydaları bulunmaktadır. Açık veri, hükümetlerin/özel kuruluşların şeffaflık ve hesap verilebilirliğini arttırdığı gibi vatandaşların/çalışanların toplumsal katılımı için önemli bir araç haline gelmektedir. Özel sektör açısından değerlendirildiğinde yeni iş modellerinin ve ekonomik değerin yaratılması açık verinin en önemli faydaları olarak öne çıkmaktadır. Açık verinin kamu ve özel sektör açısından faydalarını aşağıdaki temel başlıklarda toplamak mümkündür.

§ Halihazırda kullanılmış olan veya kullanılan verilerin açık veri haline getirilmesi sonucunda açık veri sadece onu üreten ve toplayanlar ile sınırlı olarak kullanılmayacak olması; bu sayede bu veriyi kullanan farklı paydaşlar tarafından yenilikçi çözümlerin üretilmesi.

§ İdareler ve organizasyonlar arasında açık veri kullanımının arttırılması, verinin tek kaynaktan açık şekilde kullanılması ve verinin sektörler arası çapraz kullanımı sayesinde maliyetlerin düşmesi ve etkinliğin artması.

§ Özel sektör tarafından kamu idarelerine yardım amacıyla verinin nasıl haritalanacağına veya yayınlanacağına ilişkin yapılan veri harmanlama çalışmaları ile veri kalitesinin arttırılması ve veri alanında yapılacak kullanımlar için bir zemin oluşturulması.

§ Kaliteli ve ihtiyaca yönelik verinin açık veri olarak kullanımıyla beraber hem müşterilerin hem de iş dünyasına içgörü sağlanması sonucunda yeni iş modellerinin yaratılması.

§ Açık verinin hesap verilebilirlik ve şeffaflık sağlaması nedeniyle açık veriyi paylaşan kamu veya özel sektör aktörlerinin tüketici nezdinde güven kazanmaları.

Açık verinin son kullanıcı açısından faydalarını; zaman kazanımı, çevre, sağlık, enerji, güvenlik ve bilimsel çalışmalar anlamındaki faydaları olarak daha somut bir şekilde örneklendirmemiz de mümkündür;

a. Zaman kazanımı

Zamanının artan değeri göz önüne alındığında, açık verinin insanların gündelik yaşamına sağladığı en büyük verimliliğin zaman kazanımı olduğu söylenebilecektir. Özellikle büyük şehirlerde vaktinde gelmeyen toplu taşıma araçları ve yaşanan trafik sıkışıklıkları insanların zamanlarını verimli kullanmalarını engellemektedir. Oysaki toplu taşıma araçlarına ait zaman çizelgelerine, trafiğin sıkışık olduğu saatlere vb. verilere rahat ulaşabilmesine bağlı olarak insanların yolda geçirdikleri zaman azaltılarak insanlara zaman kazanımı sağlanabilir. Bu amaçla toplu taşımaya ilişkin verilerin açılarak, uygulama geliştirmede kullanılması söz konusudur.

Örneğin, Polanya’da geliştirilen ‘Warszawski Ninja’ isimli bir uygulama ile, toplu taşıma aracı kullanan vatandaşların yoldaki problemler ve gecikmeler hakkında bilgi sahibi olması sağlanmaktadır. Bu sayede vatandaşlar alternatif yolları tercih edip yolda geçirdikleri süreleri kısaltabilmektedir. Ülkemizde de benzer olarak, İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmeleri Genel Müdürlüğü’nün uygulaması olan Mobiett ile, duraklardan hangi otobüslerin ne zaman geçeceği gerçek zamanlı olarak görüntülenebilmektedir.

b. Çevre üzerindeki etkisi

Açık verinin çevresel sürdürülebilirlik üzerinde doğrudan etkileri olduğu belirtmektedir. Bu etkiler aşağıdaki gibi sıralanabilir;

§ Çevre kirliliği hakkındaki bilgilere erişimin kolaylaşması,

§ Enerji verimliliğinin detaylı bir şekilde gözlemlenebilmesi,

§ Çevre koruma kampanyalarının yaratılması için temel oluşturulması.

Sera etkisi ve iklim değişikliği günümüzde en çok endişe edilen konuların başında gelmektedir. Devletler bunların toksik etkilerinin azaltılabilmesi için yeni yollar aramaktadır. Açık verinin, bu zararlı etkilerin sağlık açısından riskler oluşturduğu alanlar hakkında detaylı bilgiler edinilmesini sağlayarak, bu zararlı etkilerin azaltılması için kullanılabileceği belirtilmektedir.

Bu amaçlarla paralel olarak geliştirilen, “Plume Labs” isimli bir uygulama ile, dünyadaki 60 şehrin hava kirliliği seviyeleri saatlik olarak takip edilebilmektedir. Uygulama Airparif gibi farklı ajanslar tarafından kamuya açılan açık verileri kullanarak, kirlilik seviyelerini “kritik” veya “zararlı” olarak gösterilmekte ve hava kirliliği konusunda farkındalık yaratılmaktadır.

c. Hayat kurtarıcı çözümler üzerindeki etkisi

i. Trafik kazalarındaki ölüm oranının azalması: Dünya Sağlık Örgütü (“DSÖ”) Küresel Yol Güvenliği 2018 raporuna göre, dünyada her yıl yaklaşık 1 milyon 350 bin insan trafik kazalarında hayatını kaybetmektedir. Açık verinin kullanımı ile ölüm ile sonuçlanan trafik kazalarının büyük oranda engellenebileceği dile getirilmektedir.

Örneğin, kazaların nerede ve hangi zamanlarda olabileceğini tahmin edebilen yazılımlar geliştirilebilmektedir. Yine bu amaçla geliştirilen “Lifesaver” isimli bir uygulama, kişinin araba kullandığını tespit ettiği anda telefonu otomatik olarak kilitlemektedir.

ii. Sağlık hizmetlerinin kalitesinin arttırılması: Tüm Avrupa ülkelerinin açık veri portallarında ayrı bir sağlık bölümü bulunduğu ve diğer veri setlerine kıyasla sağlıkla ilgili verilerin en çok indirilen veriler olduğu belirtilmektedir. Sağlık verilerinin açılmasıyla, sağlık hizmetlerinin kalitesi hakkında bilgi sahibi olunabileceği ifade edilmektedir. Bununla birlikte, Amerika’da yapılan bir hesaplamaya göre, özel sağlık veri tabanlarının açılmasıyla, sadece Amerika’daki 90.000 kişinin kalp krizi geçirmesinin önüne geçilebileceği ve 25.000 kişinin ölümünün engellenebileceği belirtilmektedir.

Açılan sağlık verileri kullanılarak, ilk yardım noktalarının nerede olması gerektiği tespit edilebilmekte, bu sayede de özellikle kalp durması kaynaklı ölümlerin gerçekleşmesi önlenebilmektedir. Ayrıca, bir hastalığının her bir hastanedeki görünme ve tedavi oranlarına ilişkin verilerin açılması, bu hastalığın tedavisinde daha başarılı olan hastanelerden tedaviye dair bilgi paylaşımı yapılmasını ve bu şekilde hastalığın tedavi oranlarının azaltılmasını sağlayabileceği belirtilmektedir.

Birçok farklı ülkede açık veri kullanan uygulamalar ile acil durumlara müdahale süresi azaltılabilmekte ve hastaların hayatta kalma oranları arttırılabilmektedir. Hayat kurtarma oranı en yüksek olan uygulamaların kalp durması kaynaklı ölümlere odaklandığı ifade edilmektedir. Bilindiği gibi, kalp durmalarının kişinin hayatı üzerindeki etkileri ilk yardımın zamanlamasına bağlı olarak değişmektedir. Bu uygulamalardan olan Amerika’daki PulsePoint, hastanın konumuna yakın kalp masajı konusunda eğitimli kişileri ve en yakın ilk yardım alabileceği yerleri işaretlemektedir.

iii. İtfaiye hizmetlerinin gelişimi: İtfaiye çalışanları için olaya müdahalede tercih edecekleri yolun uygunluğu, olay yerindeki binalarda tehlikeli maddelerin bulunup bulunmadığı gibi veriler, karar verme aşamaları için kritik önemdedir. Bu verilen açılmasıyla itfaiye ekiplerinin, riskler ve gerekli olan ekipmanlar hakkında daha iyi muhakeme yapabileceği belirtilmektedir. Bu sayede de karşılaşılabilecek riskler, bu bilgilerin gerçek zamanlı olarak erişebilir olmasıyla azalabilmekte ve yangında mahsur kalan kişilerin kurtulma olasılığı artabilmektedir.

d. Enerji kazanımı

Çevre koruma perspektifinden bakıldığında her bir aile, enerji tüketimlerini ölçümleyip azaltarak açık veriden yarar sağlayabilecektir. Tüm hane halklarının enerji tüketimleri gösterildiğinde ve benzer hane halklarıyla karşılaştırma yapılabildiğinde farkındalığın artacağı belirtilmektedir. Ayrıca bireylerin, ortalama hane halklarıyla karşılaştırma yaptığında kendi enerji tüketimlerini azaltmaya yöneldikleri ve bu sayede daha az tutarlı fatura ödedikleri gözlemlenmiştir. Avrupa Veri portalının raporuna göre açık veri kullanılarak enerji tüketiminin %16 azaltılabileceğini hesaplanmıştır. Bu durum sadece bireyler için değil aynı zamanda özel ve kamu sektöründeki kuruluşlar için de geçerlidir.

e. Güvenliğe katkıları

Verinin açılması sadece sağlık sektörüne fayda sağlamamakta, insan hayatını tehlikeye atabilecek olaylar engellenebilmektedir. Örneğin LuckyMe isimli uygulama, kullanıcılarının soyguna veya saldırıya uğrama risklerini bulundukları ortama göre puanlamaktadır. Kullanıcılar bu uygulama ile örneğin karanlık bir sokağa girmeden önce, sokağın risk oranını ölçebilmektedir. Ayrıca uygulama sayesinde kullanıcılar da, yaşadıkları olayları (soygun, kavga vb.) raporlayabilmekte veya bir konum hakkında kendi sübjektif hislerine göre puanlama yapabilmektedir.

f. Bilimsel gelişim

Özellikle üniversite bünyelerinde yapılan araştırmaların, tezlerin veya raporların kamuya açılması, ilgili konu hakkında çalışan kişilerin bunlardan yararlanarak bilimsel gelişimi desteklemesini sağlamaktadır. Ülkemizde de “ulusal tez merkezi” altında birçok konu hakkında yazılan tezlere ulaşılabilmektedir.

Açık veri denildiğinde tüm dünyada hükümetlere ait verilerin yine hükümet organizasyonlarına veya özel sektöre açılması anlaşılsa da açık veri kavramı özel sektöre ait verinin açılması durumunu da içermektedir. Bugün özel sektörün elinde en az hükümetler kadar önemli veri setleri bulunmaktadır. Hükümetlerin ve özel sektörün ellerindeki veri setlerinin açık veri haline getirilerek değiş tokuş edilmesi durumunda veriden elde edilecek faydalar artacaktır. Buna birkaç örnek verecek olursak;

i. 2020 yılına kadar dünyada neredeyse 3 milyar insanının akıllı telefonu olması beklenmektedir. Bir kriz anında bu telefonlarda konum belirleme (lokasyon) verisi paylaşılması bireylerin şehir içerisinde nasıl hareket ettiğini ortaya koyacak, dolayısıyla kriz yönetimi kolaylaşacaktır,

ii. Dünyanın etrafında 1000’in üzerinde uydu bulunmaktadır. Bu uydulardan dünyanın çeşitli bölgelerinin yol durumlarına, elektrik kullanımına vb. unsurlara dair alınan veriler dünyanın ekonomik gidişatı ve aktivitesi hakkında fikir verebilecektir,

iii. Her saniye 6000’in üzerinde tweet atılmaktadır; bu tweetlerin analiz edilmesiyle hükümetler vatandaşlarına daha iyi hizmetler sunabilecektir.

Bunun yanında halihazırda özel sektör verisinin açık veri olarak paylaşılması hem özel sektörün hem hükümetlerin kararlarını diğer kaynaklardan aldıkları veri setleri ile birleştirerek veri analitiği temelli yapmasını sağlayacaktır. Bugün veri temelli karar alma mekanizmalarını benimseyen şirketlerin %5-6 daha verimli ve etkili çıktı ile doğuran kararlar alındığı bilinmektedir. Özel sektör özelinde verilerin hükümetlere, özel sektöre veya vatandaşlara açılmasının faydalarını aşağıdaki temel başlıklar altında toplamak mümkündür;

§ Hukuki ve regülatif yükümlülüklerin yerine getirilmesi,

§ Veri ile ilgili hizmetlerin sunulması,

§ Hükümet özel sektör birlikteliğini desteklemek,

§ İşbirliğini geliştirmek ve işbirlikçi inovasyonu desteklemek,

§ Güven yaratmak ve tanınırlığı arttırmak,

§ Şeffaflık ve yolsuzluğu engelleyici önlemler almak,

§ Müşterilerle ilişki kurabilmek için platformalar yaratmak.

5.4. Dünyada Açık Veri Örnekleri

Bugün dünyada birçok merkezi ve yerel yönetim kamu veri kümelerini toplumun tüm kesimlerinin erişimine açarak açık devlet (open government) yaklaşımıyla yönetişimlerini açıklık, şeffaflık, hesap verilebilirlik, iş birliği, katılımcılık, karşılıklı etkileşim ilkeleri çerçevesinde şekillendirmektedir.

Açık devlet olabilmek için öncellikle kişisel verilerden, ticari sırlardan ve gizli devlet verilerinden arındırılmış, güncelliği sağlanmış, kamu kurum ve kuruluşları tarafından üretilmiş veri kümelerinin; herhangi bir kısıtlama olmadan açık lisanslar kapsamında, makine tarafından okunabilir formatlarda, toplumun her kesimi tarafından özgürce kullanılabilen ve dağıtabilen açık devlet verisi (open government data) haline dönüştürülmesi gerekmektedir. Dünyada başarılı açık veri amaçları ile kurulan kuruluşlar şöyle sıralanabilir [1,2]:

i. Uluslararası Açık Bilgi (Open Knowledge International, OKI). Nisan 2014 tarihine kadar Açık Bilgi Vakfı (Open Knowledge Foundation, OKF) olarak bilinen Uluslararası Açık Bilgi organizasyonu Rufus Pollack tarafından 24 Mayıs 2004 tarihinde Birleşik Krallık’ta kurulmuştur.

ii. Web Vakfı (World Wide Web (WWW) Foundation). Tim Berners-Lee tarafından 14 Eylül 2008 tarihinde Washington’da duyurulan Web Vakfı 15 Kasım 2009 tarihinde çalışmalara başlamıştır.

iii. Açık Devlet Ortaklığı (Open Government Partnership, OGP). 20 Eylül 2011 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulundan 8 ülke tarafından kurulmuştur.

iv. Global Açık Veri İnisiyatifi (Global Open Data Initiative, GODI). 11 Haziran 2013 tarihinde 5 farklı organizasyon tarafından açık veri dünyasındaki eş güdümü sağlama amacıyla kurulmuş bir ortaklıktır.

v. Açık Veri İzleme (Open Data Watch). 2013 yılında kalkınma verisi uzmanları tarafından kurulmuştur.

vi. Kalkınma İçin Açık Veri (Open Data for Development, OD4D). 2011 yılında çalışmalara başlayan Kalkınma İçin Açık Veri oluşumu dünyada sürdürülebilir açık veri ekosistemlerinin oluşturulmasına destek olması için kurulmuş bir ortaklıktır.

Açık veri platformlarına ve kullanım alanlarına ilişkin olarak dünyada birtakım uygulamalar öne çıkmaktadır. Trafik verileri, nüfus verileri, sağlık verileri, emlak verileri gibi kamu elinde bulundurulan veriler üzerinden hayata geçirilmiş açık veri projelerinin niceliğinin yüksek olması nedeniyle, işbu rapor tahtında yer verdiğimiz örnekler de kamu sektörü altında yoğunlaşmıştır. Bu sebeple, bu başlık altında yer verdiğimiz uygulama örnekleri, sektörden ziyade konu bazında sınıflandırılmıştır:

i. Sağlık:

eHealth Ireland, İrlanda Sağlık sektöründen toplanan tüm verilerin bir araya getirildiği bir platformdur. Platform, birçok veri sağlayıcının yanı sıra, temel olarak Sağlık Bakanlığı ve Ulusal Sağlık Projesi tarafından sunulan açık veriyi kullanmaktadır. Söz konusu veri, en yakın ulaşılabilir sağlık servisleri, hastane vakalarına ilişkin istatistikler, ulusal bekleme listesi, sağlık müdahalelerinde ödenen ortalama ücretler vb. istatistikleri bir araya getirmektedir.

ii. Gayrimenkul:

NestReady, Kanada’nın uygulamalarına örnek teşkil eden NestReady, konut, inşaat ve emlak sektöründe faaliyet gösteren bir internet sitesidir. İlgili site, Kanada Nüfus Sayımı verileri ve ABD Nüfus Sayımı Bürosu’nun demografik verileri, Kanada Eğitim Bakanlıklarının eyalet düzeyinde eğitim verileri ve ABD Jeoloji Araştırması verilerini toplayarak konut arama maliyetlerini kişi özelinde özelleştirmekte ve bu maliyetleri azaltmaktadır. Ev satın alma işlemlerinde emlak şirketleri gibi aracıları aradan çıkartarak zamandan ve maliyetten tasarruf sağlamaktadır.

Rentsquare internet sitesi, bir bölgenin ne kadar tercih edildiğini ve genellikle ilgili bölgedeki kira fiyatlarının ne olduğunu analiz etmek için belediye verilerini toplamaktadır. Aynı veriler, ev arayan kişi sayısını ve hangi bölgelerde evlerin boş olduğunun belirlenmesinde kullanılmaktadır. Uygulama ile kiracılar uygun fiyatlı evleri bulabilmekte ve kiralarını çevre bölgelerin kira bedelleriyle karşılaştırabilmektedir.

iii. Ulaşım:

Waze, 2008 yılında 40 farklı dilde geliştirilmiş ve Hollanda Ulusal Trafik Bilgileri Veri Ambarı tarafından sunulan verileri kullanarak oluşturulmuş bir uygulamadır. Uygulama kullanıcılara gerçek zamanlı trafik ve yol bilgileri sunmakta olup, kullanıcılar gitmek istedikleri yer bilgilerini uygulamaya girerek, en uygun yol seçimi konusunda uygulama tarafından yönlendirilmektedirler. Ayrıca, kullanıcıların da sisteme veri sağlaması mümkün olmakta, kullanıcılar yolda karşılaştıkları kazalar ya da yapım çalışmaları gibi durumlar hakkında uygulamaya veri sağlayabilmektedirler.

Trafikkflyt, Norveç’ten çıkan bir uygulama olan Trafikkflyt ile Ulusal Kamu Yolu İdareleri’nden alınan bilgiler trafik yoğunluğuna ilişkin haritaların oluşturulmasında kullanılmaktadır. Gerçekleşmiş kazalar ve diğer trafik olayları insanların yoğun trafik bölgelerinden kaçınabilmeleri için bir haritada listelenmekte ve işaretlenmektedir. Uygulama ile daha iyi bir trafik akışı amaçlanmaktadır.

Tarktee yol, hava ve planlanan yol çalışmalarını dikkate alarak seyahat önerileri sunmakta ve daha verimli seyahat rotaları oluşturmaktadır. Uygulama ile açık veriler yol koşullarıyla eşleştirilmekte ve bu bilgiler seyahat tavsiyelerine uyarlanmak için kullanılmaktadır.

Predina, trafik kazalarına ilişkin risk faktörlerini analiz etmek adına açık kaza verilerini analiz etmektedir. Predina ayrıca risk faktörlerini kullanıcıya özel olarak ayarlamak için kullanıcı verilerini toplamaktadır. Bu sayede uygulama, kişisel verileri, sürüş stili verilerini geçmiş kaza verileriyle birleştirerek sürücü için en güvenli yolu belirlemektedir. Ayrıca Predina, herhangi bir sürücü için trafik kazası riskini azaltmak için yapay zeka teknolojisini kullanmaktadır.

iv. Hava Durumu

Meteo Protect, hava durumu risk yönetimine ilişkin bir sigorta ve reasürans brokeridir. Kurum, hava durumu verilerinin takibinde, hava durumu ve uydu bilgileriyle ilgili açık verileri kullanmaktadır. Bir sigorta hizmeti olan Meteo Protect, şirketlere ilişkin risklerin belirlenmesi için şirket başına hava durumu endeksi oluşturmaktadır. Hava şartları işletme kârlarını olumsuz yönde etkilediğinde veya ek maliyet oluşturduğunda açık veriden elde edilen bilgilere göre oluşturulan sigorta zararları karşılamaktadır.

v. Araştırma Altyapısı

Data.Gov, ABD hükümeti tarafından, iki farklı açık kaynak uygulamaları vasıtasıyla oluşturulan bir açık veri platformudur. Sağlık, iklim, ekosistem, eğitim, yerel yönetim, üretim, tarım, enerji, finans, kamu sağlığı, denizcilik ve bilim alanlarında verilere erişim sağlamakta olan platforma; federal, eyalet, yerel ve federal yönetime tabi olan kabile yönetimlerinin verileri kaynak oluşturmaktadır. Oluşturulan platform aracılığıyla kullanıcılar veri araması yapmak suretiyle kamu verilerine erişim sağlayabilmekte olduğundan, data.gov uygulamasının, açık veri platformları arasında en geniş kapsamlı örnek olduğu söylenebilmektedir.

OpenAIRE, Avrupa’da açık bursa geçişe önderlik eden ve bilimsel iletişimde açıklığı kolaylaştıracak bir AB kuruluşudur. Gerçek bir e-Altyapı olan OpenAIRE, AB bölgesinde açık bursu teşvik etmektedir ve bilimsel disiplinler ve tematik alanlarda, Avrupa’da ve sınır ötesindeki araştırma sonuçlarının bulunabilirliğini, erişilebilirliğini, paylaşıla bilirliğini, yeniden kullanılabilirliğini, yeniden üretile bilirliğini ve izlenmesini geliştirmektedir.

InstaVIN, araba satın alacakların, satın almak istedikleri araba ile ilgili bilgilerini artırmayı amaçlayan bir internet sitesidir. İlgili site çalıntı araçlar hakkında bilgi almak için ABD Adalet Bakanlığı ve kolluk kuvvetlerinden ilgili verileri toplamaktadır ve bu bağlamda bir arabanın durumu hakkında araç geçmişi verilerini kullanarak rapor oluşturmaktadır.

Quandl, gerçek zamanlı piyasa verilerini toplayan bir açık veri platformudur. 400.000’in üzerinde kullanıcıya finansal, ekonomik ve sosyal veri depoları havuzuna ücretsiz erişim sağlamaktadır. İlgili uygulama, aşağıdakiler de dahil olmak üzere birçok ülkenin resmi kurumlarından ekonomik veri ve endeksleri, sanayi, para, emtia ve faiz verilerini toplamaktadır, bu kurumlara ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı, İsrail Bankası, Brezilya Coğrafya ve İstatistik Enstitüsü, Arjantin Merkez Bankası, Japonya Maliye ve Banka Bakanlığı örnek gösterilebilir. İlgili uygulama, ekonomi alanında çalışan profesyonellerin ve analistlerin veri aramak, veri temizlemek veya veri dönüştürmek gibi işlemlerde vakit kaybetmemelerini sağlamaktadır.

London Open Workspaces Map internet adresi, haritada mevcut çalışma alanlarının konumlarını tanımlamak için coğrafi veriler gibi açık veriler ile çalışma alanlarının kullanılabilirliği ve sağladıkları hizmetler hakkındaki verileri kullanır. London Open Workspaces Map, Londra’da yer alan kuluçka merkezleri, ortak çalışma alanları, start-up çalışma alanları ve sanatçı stüdyolarının tespitinde kılavuzluk yapmaktadır. Harita, kullanıma açık yaklaşık 330 çalışma alanının konumlarını ve içeriklerini işaretlemektedir.

Explore UK, coğrafi veriler ve suç oranları ve yoksulluk hakkındaki resmi veriler gibi açık verileri kullanmaktadır. Bu verileri etkileşimli bir harita oluşturmak için kullanmakta ve böylece ticari satış, web uygulamaları veya dahili kullanım için raporlar oluşturmaktadır. İlgili uygulama, Birleşik Krallık’ın herhangi bir yerinde taşınmaz satın almak veya kiralamak isteyenler için yararlı bir web uygulamasıdır. Platform; ulaşım, eğitim, çevre, suç ve nüfus istatistiklerini bir araya getirerek, interaktif bir harita üzerinde bölgeleri birbirleriyle kıyaslamaya olanak sağlamaktadır. Kişi harita üzerinden istediği bölgeye tıklayarak o bölge hakkındaki tüm bilgilere tek elden ulaşabilmektedir.

Grow London, Londra Belediyesi tarafından geliştirilmiş bir uygulama olup, nüfus, büyüme, işsizlik oranları, kiralık ve satılık bedelleri, semt bazında ticari özellikler, ulaştırma şebekesi ve daha birçok bilgiyi içermektedir. Bu uygulama ile Londra’da iş kurmak ya da Londra’ya herhangi bir şekilde yatırım yapmak isteyen tüm firmalara ihtiyaç duyacakları tüm bilgileri sunarak, kritik kararlar almaları aşamasında yardımcı olmak hedeflenmektedir.

Riigiteenused internet sitesi, Estonya hükümetinin Mart 2016’dan bu yana yayınlanmış açık veri hizmeti istatistiklerini kullanmaktadır. Sunulan istatistikler arasında kamu hizmet işlemlerinin sayısı, hizmet kanallarının türü ve ortalama memnuniyet durumu yer almaktadır. İlgili site, Estonya devlet hizmetlerinin kullanımı ve performansı hakkında kurumlar ve vatandaşlar arasındaki bağlantıda şeffaflık sağlamaktadır. Hangi devlet kurumlarının iyi hizmetler sunduğunu ve hangilerinin gelişmesi gerektiğini açık verilerin analizini yapmak suretiyle göstermektedir.

Open Oil, hükümet kaynaklarından, STK’lardan ve petrol şirketlerinden elde edilen açık verileri kullanmaktadır. Veriler biçimlendirilir, görselleştirilir ve kamuya duyurulur, böylece petrol şirketi ağları ve petrol, gaz ve madencilik projelerinin finansal modelleri daha şeffaf hale gelir. İlgili program petrol sözleşmeleri ve şirketleri ile ilgili bilgileri kolayca erişilebilir kılmaktadır. İnternet sitesi, kurumsal petrol şirketi ağlarını ve şeffaflığı arttırıcı faaliyetleri görselleştirmektedir.

vi. Sanat

The Albert Kahn Departmental Museum, müzedeki farklı sanat eserleri hakkında etkileşimli bir harita oluşturmak ve ziyaretçilere müzede yer alan eserlere ilişkin bilgi sağlamak için açık veri ve coğrafi verileri toplamaktadır. Müzenin internet sitesinde, kullanıcıların bir sanat eserinin hangi ülke, bölge veya ilde olduğunu görmek için tıklayabilecekleri etkileşimli bir harita bulunmaktadır.

5.5. Ülkemizde Açık Veri Örnekleri

Türk mevzuatında “açık veri” ibaresine açıkça yer verilen herhangi bir kanun, yönetmelik veya tebliğ bulunmamaktadır. Ancak Türkiye 2011 yılından bu yana açık veri anlamında birtakım çabalar sarf etmiştir. Açık Veri Dizininin 2013 yılı sonuçlarında yer almayan Türkiye, 2014 yılı sonuçlarına göre 97 ülke arasında 30. sırada, 2015 yılı sonuçlarına göre 122 ülke arasında 47. sırada, 2016 yılı sonuçlarına göre 94 ülke arasında 45. sırada yer almaktadır. Ülkemizde açık veri üzerine örnek çalışmalar şöyle özetlenebilir:

a. Resmi İstatistik Portalı

Resmi İstatistik Programı (“RİP”), resmi istatistiklerin üretimine ve yayımına ilişkin temel ilkeler ile standartları belirlemek, ulusal ve uluslararası düzeyde ihtiyaç duyulan alanlarda güncel, güvenilir, zamanlı, şeffaf ve tarafsız veri üretilmesini sağlamak amacıyla 5429 sayılı Türkiye İstatistik Kanunu’na dayanılarak beşer yıllık dönemler için hazırlanmaktadır. RİP kapsamında TÜİK ve Programa dahil tüm kurum ve kuruluşlarca üretilen istatistiklerin, Türkiye istatistik sistemine ilişkin bilgilerin ve gelişmelerin kamuoyuna internet üzerinden tek kapıdan sunumunu gerçekleştirmek amacıyla RİP Portalı hazırlanmış ve 2014 Mart ayında kullanıcıların hizmetine sunulmuştur. Bu portal üzerinden resmi olarak sağlanan tüm istatistiklere açık erişim sağlanabilmektedir.

b. T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı Açık Veri Portalı

Bakanlık tarafından yönetilen ve üretilen verilere hızlı ve kolay erişimin sağlanması amacıyla hazırlanmış bir portaldir. Veri setleri; “sınırlar”, “arazi örtüsü”, “korunan alanlar” ve “su” olarak ayrıştırılmıştır.

c. TÜBİTAK Açık Arşivi

Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (“TÜBİTAK”), “TÜBİTAK Açık Bilim Politikası” uyarınca, kendisi tarafından yürütülen veya desteklenen projelerden üretilen yayınlar (hakemli makaleler vd.) ile araştırma verilerinin TÜBİTAK Açık Arşivinde depolanmasını ve bu sayede bu verilere açık erişim sağlanmasını hedeflemektedir. TÜBİTAK Açık Arşivi Aperta adıyla geliştirilmektedir. Aperta kapsamına giren bilimsel çalışmalar, bu portala yüklenebilmekte ya da yüklenmiş çalışmalara kolayca erişilebilmektedir.

d. Açık Veri ve Açık Veri Gazeteciliği Derneği

28 Aralık 2015’te kurulan Açık Veri ve Veri Gazeteciliği Derneği (“AVVGD”) veri okuryazarlığı alanında çalışmalar yürütmektedir. AVVGD’nin en önemli çalışmalarından birisi Gazeteciler Cemiyeti ekibiyle birlikte oluşturduğu “Açık Veri Sözlüğü”dür. Çalışma kapsamında açık veri ve beraberinde gelişen yabancı terimler Türkçe ’ye kazandırılmıştır. Açık Veri El Kitabı (Open Data Handbook) kaynağından yararlanılarak hazırlanan “Açık Veri Sözlüğü”, açık veri ve veri gazeteciliği terimlerini öğrenmek isteyen, merak edenler için rehber niteliği taşımaktadır.

e. T.C. Sağlık Bakanlığı Açık Veri Portali

T.C. Sağlık Bakanlığı’nın 2018 yılı faaliyet raporunda Açık Veri Portali’yle ilgili olarak; “açık veri paylaşım ilkeleri, kişisel bilginin güvenliği / mahremiyeti gözetilerek kamu kurumlarında, yerel yönetimlerde, özel sektörde ve sivil toplum kuruluşlarında üretilen veriler açık veri olarak ortak bir veri kaynağından tüm fayda sağlayıcıların kullanımına açılacaktır” ifadelerine yer verilmiştir.

Bakanlığın internet sitesinde de “Açık Veri Portalı-pilot çalışma” başlığı altında birçok sağlık verisi yayımlanmaktadır. Ayrıca, Kan, Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Dairesi Başkanlığı Resmi Sayfasının istatistikler bölümünde de organ doku istatistikleri paylaşılmaktadır.

f. Dijital Dönüşüm Portalı

Türkiye’de kamu kurumları, özel sektör, akademi ve STK gibi Dijital Devlet (d-Devlet) ekosistemi paydaşları arasında bilgi paylaşımı sağlamak amacıyla TÜBİTAK-BİLGEM Yazılım Teknolojileri Araştırma Enstitüsü (YTE) tarafından Dijital Dönüşüm portali oluşturulmuştur. Dijital dönüşüm kapsamında açık veri hakkında da çalışmalar yapıldığı görülmektedir. Başbakanlık ve TÜBİTAK-BİLGEM-YTE iş birliği ile 20 Mart 2013 tarihinde “Kamu Yönetiminde Gelişen Trendler: Açık Devlet ve Açık Veri” konulu panel düzenlenmiştir.

i. Ticaret Bakanlığı

T.C. Ticaret Bakanlığı’nın yayımladığı politikalar, stratejiler ve tarafından ülkemizde gerçekleştirilecek açık veri konusundaki faaliyetlere oldukça önem verilmekte ve de Bakanlık tarafından yürütülen büyük veri analizi ve yapay zeka projeleri kapsamında da, firmalar, üniversiteler ve araştırma kuruluşları ile işbirliği yapılması hedeflenmekte, bu kapsamda Bakanlıkça tutulan verilerin, daha etkin politikalar sunulması amacıyla diğer paydaşlarla paylaşımı konusunda çalışmalar devam etmektedir [3].

Bölüm Özeti

Açık Veri (open data), “Herkesin ücretsiz ve özgürce erişebileceği, kullanabileceği, dağıtılabileceği ve değerler üretebileceği” veridir. Verilerin makine tarafından okunabilir biçimde, toplu olarak ve açık lisanslı bir şekilde bulunması sayesinde açık hale getirilir. Dünyada son yıllarda internetin yaygınlaşmasıyla baş döndürücü şekilde yükselen trendlerin başında “açık veri” gelmektedir.

Kamu ve özel sektör konunun önemini kavramış, açık veri platformlarını kurarak verilerini araştırmacıların kullanımına açmaları ile şeffaflık, sürdürülebilirlik, teknolojik ve bilimsel alanlarda gelişimlerin inanılmaz hızda artmasının önü açılmıştır. Bu verilerin açık ve işlenebilir olması ise bilgi ve buna bağlı katma değer üretimindeki en önemli faktördür. Buna bağlı olarak da açık veri platformları yaygınlaşmaktadır. Uluslararası teknoloji devleri bu konulara en fazla yatırım yapan ve ürün geliştiren şirketlerdir.

Dünyada olgunlaşma seviyesini aşan ve neredeyse durağan hale gelen büyük verinin açık hale getirilmesi teknolojileri, analitiği, güvenliği ve mahremiyeti konularına baktığımızda ülkemizde bu konuyu önemseyen çalışmalar yapılsa da bunun yaygınlaştırılmasında işin başında olduğumuz da açıktır.

Açık veri platformlarının oluşturulması, kaynak israfını da önlemek için mevcut kaynaklardan faydalanılması, kurulu olan merkezlerden bilgiler alınması, çok gerekli ise de kurum bünyelerine kurulmalıdır.

Kaynakça

[1] Sağıroğlu, Ş. (2017). Büyük Veri Dünyası: Büyük Veri Büyük Etki. (Ed.), SAĞIROĞLU, Ş ve KOÇ, O., Büyük Veri ve Açık Veri Analitiği: Yöntemler ve Uygulamalar içinde (81-97), Grafiker Yayınları, Ankara.

[2] Lugmayr, A., Lugmayr, A., Stockleben, B., Stockleben, B., Scheib, C., Scheib, C., … & Mailaparampil, M. A. (2017). Cognitive big data: survey and review on big data research and its implications. What is really “new” in big data?. Journal of Knowledge Management, 21(1), 197-212.

[3] Özkan Özlem, (Ağustos 2019), “Açık Veri”, Hukuk, Düzenlemeler ve Kamu İlişkileri Çalışma Grubu Raporu. Türkiye Bilişim Vakfı.

[4] Web Sitesi (Son Erişim: Temmuz 2021)

URL: Sitesihttps://www.bundesregierung.de/breg-en/news/open-data-strategy-1940558